Błękitny krzyż

The Men of the Blue Cross

reż. Andrzej Munk / Polska 1955 / 55’

Retrospektywa: Andrzej Munk

Bajka, Błękitny krzyż, Człowiek na torze, Eroica, Eroica. Con bravura, Gwiazdy muszą płonąć, Kierunek – Nowa Huta!, Kolejarskie słowo, Nauka bliżej życia, Niedzielny poranek. Scherzo, Ostatnie zdjęcia. Brulion, Pamiętniki chłopów, Pasażerka, Pasażerka. Historia, muzyka, opera, Polska Kronika Filmowa 1956, nr 36 – Komeda i jego zespół, Polska Kronika Filmowa 1959, nr 52 AB – Wydanie (anty)jubileuszowe, Spacerek staromiejski, Sztuka młodych, Zezowate szczęście

Indeks cyklu

Andrzej Munk

Reżyser filmowy, scenarzysta i operator. Urodził się w 1921 roku (lub, jak podają inne źródła, w 1920) w Krakowie. Zmarł tragicznie w 1961 roku. Andrzeja Munka wymienia się wśród najważniejszych reżyserów w historii polskiego kina, choć ilościowo jego dorobek jest bez porównania skromniejszy niż Wajdy, Kawalerowicza, czy Polańskiego.

Reżyser filmowy, a także operator, jeden z twórców najwybitniejszych dzieł polskiej szkoły filmowej. Urodził się 16 października 1921 roku w Krakowie, zginął tragicznie 20 września 1961 roku w wypadku samochodowym, do którego doszło pod Łowiczem. Syn inżyniera ze spolonizowanej żydowskiej rodziny. Tuż przed wybuchem II wojny światowej zdał w Krakowie maturę. We wrześniu tego samego roku brał udział w działaniach obronnych w Junackich Hufcach Pracy na Śląsku. Powrócił do Krakowa, jednak żydowskie korzenie skłoniły Munków w 1940 roku do ukrycia się w Warszawie. Tam Andrzej pracował w firmie budowlanej prowadzącej roboty torowe na kolei (to doświadczenie przydało mu się potem przy realizacji filmów z koleją w tle). Od 1942 roku ukrywał się pod nazwiskiem Wnuk. W latach 1943–1944, pod pseudonimem Ksawery, działał w zbrojnym podziemiu, był członkiem Organizacji Wojskowej Polskiej Partii Socjalistycznej. Brał udział w powstaniu warszawskim, a po jego upadku – uciekłszy z transportu do obozu przejściowego w Pruszkowie – dotarł do Krakowa. Tam do grudnia 1944 roku pracował jako robotnik w Monopolu Tytoniowym w podkrakowskiej Mogile. Potem przeniósł się w rejon Zakopanego, gdzie do marca 1945 roku był palaczem i dozorcą w kolejce linowej na Kasprowy Wierch. Po wojnie pracował przy odbudowie Warszawy jako kierownik budowy. W 1946 roku poślubił Halszkę Próchnik, wnuczkę Ignacego Daszyńskiego i córkę lwowskiego działacza socjalistycznego, Adama Feliksa Próchnika. W tym samym roku rozpoczął studia na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, rok później zaś – studia prawnicze na Uniwersytecie Warszawskim. Wkrótce porzucił oba kierunki w związku z gruźlicą nękającą go od czasu okupacji. Leczył się w polskich uzdrowiskach, a także w Szwecji.

Studia filmowe w Państwowej Wyższej Szkole Filmowej w Łodzi Munk rozpoczął w 1948 roku od razu na dwóch wydziałach – operatorskim i reżyserskim. Ukończył je w 1951 roku. Podczas studiów zrealizował zdjęcia do wielu filmów swoich kolegów, jako reżyser zadebiutował w szkole filmem dokumentalnym Sztuka młodych (1949). Jeszcze w czasie studiów, w 1950 roku, otrzymał etat w Wytwórni Filmów Dokumentalnych w Warszawie. Przepracował tam pięć lat, początkowo jako operator Polskiej Kroniki Filmowej, potem jako samodzielny realizator filmów dokumentalnych.

Andrzej Munk, z przekonania lewicowiec, od 1946 roku był członkiem Polskiej Partii Socjalistycznej i Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej (w 1948 roku został jego etatowym pracownikiem). W czasie studiów należał do Związku Akademickiego Młodzieży Polskiej i Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Jednak jego indywidualizm sprawiał, że partyjni współtowarzysze traktowali go jako „element obcy ideowo”, przejawiający „odchylenie prawicowe”. W 1952 roku reżyser został usunięty z PZPR za rzekome zachowanie niegodne jej członka.

Jego wczesne filmy dokumentalne, zgodnie z obowiązującymi dyrektywami, były podporządkowane estetyce socrealizmu. Munk usiłował, z coraz lepszym skutkiem, przełamywać propagandowy schemat, co bodaj najbardziej udało mu się w Kolejarskim słowie (1953) i w filmie Gwiazdy muszą płonąć (1954) zrealizowanym wspólnie z Witoldem Lesiewiczem. Jeszcze w WFD wyreżyserował Błękitny krzyż (1955), paradokumentalną fabułę będącą łącznikiem między „dokumentalnym” a „fabularnym” okresem jego twórczości.

Wkrótce potem znalazł się w nowo założonym Zespole Filmowym „Kadr”. Nie do przecenienia dla późniejszej twórczości reżysera było poznanie Jerzego Stefana Stawińskiego, prozaika i początkującego wówczas scenarzysty, który okazał się współtwórcą największych sukcesów polskiej szkoły filmowej. Munk współpracował z nim przy trzech kolejnych filmach: Człowieku na torze (1956), Eroice (1957) i Zezowatym szczęściu (1957) nakręconym już w Zespole Realizatorów Filmowych „Kamera”.

Wspólnym mianownikiem kolejnych fabuł Andrzeja Munka jest podejmowana kwestia wpływu prądów społecznych i systemów totalitarnych na postawę jednostki. Reżyser nie stronił przy tym od groteski, paradoksu, gorzkiej ironii, co wyróżniało go wśród innych artystów szkoły polskiej. Człowiek na torze to historia przedwojennego maszynisty niemogącego odnaleźć się w powojennej rzeczywistości PRL-u, a zarazem rozrachunek z epoką stalinizmu. W nowelowej Eroice reżyser prowokuje dyskusję na temat istoty bohaterstwa. Z kolei Zezowate szczęście to kilkadziesiąt lat z życia XX-wiecznego everymana, Jana Piszczyka, którego tragiczno-groteskowe losy prowokują do zastanowienia się m.in. nad kwestią wolności w systemach totalitarnych. Filmy te przyniosły Munkowi międzynarodową sławę, nagrody i pozycję czołowego, obok Andrzeja Wajdy, twórcy polskiej szkoły filmowej.

Na osobną uwagę zasługują zaskakujące interludia w jego filmografii – Niedzielny poranek (1955) i Spacerek staromiejski (1958) – krótkie, eksperymentalne fabuły, będące wyrazem nowych autorskich poszukiwań.

W 1961 roku Munk rozpoczął pracę nad Pasażerką, filmem będącym kolejnym krokiem na ścieżce jego poszukiwań artystycznych, którego tematem była relacja psychologiczna kata i ofiary w obozie koncentracyjnym. Realizację filmu przerwała tragiczna śmierć reżysera. Pasażerka została dokończona dwa lata później przez jego współpracowników.

W ciągu krótkiego, lecz intensywnego okresu swojej twórczości Munk współpracował również z telewizją. W 1954 roku rozpoczął współpracę z Doświadczalną Stacją Telewizyjną (wkrótce przemianowaną na Studio Eksperymentalne Telewizji Polskiej), mającą rozwijać i udoskonalać estetykę warsztatu telewizyjnego. W późniejszym okresie reżyser zrealizował trzy spektakle telewizyjne: Wieczory generalskie (1959), Pasażerkę (1960) i Arlekinadę (1961).

Andrzej Munk był nie tylko absolwentem PWSF, ale również – w latach 1957–1961 – jej wykładowcą. Wśród jego uczniów byli m.in. Roman Polański, Jerzy Skolimowski i Krzysztof Zanussi.

(Mirella Napolska-Jarocka)

Filmografia

1949 Sztuka młodych / The Art of the Young (doc., short)

1950 Zaczęło się w Hiszpanii / It Began in Spain (doc., short)

1951 Kierunek – Nowa Huta! / Destination – Nowa Huta! (doc., short)

1951 Nauka bliżej życia / Science Closer to Life (doc., short)

1952 Bajka / A Fairy Tale (doc., short)

1952 Pamiętniki chłopów / Peasant Diaries (doc., short)

1953 Kolejarskie słowo / A Railwayman’s Word (doc., short)

1954 Gwiazdy muszą płonąć / Stars Must Burn (co-dir., doc., short)

1955 Niedzielny poranek. Scherzo / One Sunday Morning. Scherzo (short)

1958 Spacerek staromiejski / A Walk in the Old City of Warsaw (short)

1955 Błękitny krzyż / The Men of the Blue Cross

1956 Człowiek na torze / Man on the Track

1957 Eroica. Symfonia bohaterska w dwóch częściach / Eroica. Heroic Symphony in Two Parts (part I: Scherzo alla Pollacca, part II: Ostinato lugubre)

1960 Zezowate szczęście / Bad Luck

1963 Pasażerka / Passenger

TV

1957(1972) Eroica. Con bravura (TV)

1959 Wieczory generalskie / Generals’ Evenings (TV Theatre)

1960 Pasażerka / Passenger (TV Theatre)

1961 Arlekinada / Harlequinade (TV Theatre)

Polska Kronika Filmowa (PKF) / Polish National Newsreel (PNN)

1950 Wiec w Baranowiczach, XI 1950 / Mass meeting in Baranowicze, XI 1950 (doc., short)

1950 Dekoracje, efekty nocne, XI 1950 / Decorations, night effects, XI 1950 (doc., short)

1950 Akademia ku czci Józefa Bema, XII 1950 / A ceremony in memory of Józef Bem, XII 1950 (doc., short)

1951 Wystawa Młodzież w walce o pokój, I 1951 / The exhibition Młodzież w walce o pokój (Youth Fighting for Peace), I 1951 (doc., short)

1951 Fabryka żarówek wykonała roczny plan, I 1951 / The light bulb factory has fulfilled the annual plan, I 1951 (doc., short)

1951 Fabryka penicyliny, PKF 1951, nr 3 / The penicillin factory, PNN 1951, no. 3 (doc., short)

1951 Sztuka Zwycięstwo w Teatrze Nowym, II 1951 / The play Zwycięstwo (Victory) in ‘Nowy’ Theatre, II 1951 (doc., short)

1951 Walka z alkoholizmem, PKF 1951, nr 8 / Fighting with alcoholism, PNN 1951, no. 8 (doc., short)

1951 Dom Dziecka im. św. Gertrudy, PKF 1951, nr 10 / St. Gertrude’s orphanage, PNN 1951, no. 10 (doc., short)

1951 Windziarki na Muranowie (dokrętka do materiału Zbigniewa Raplewskiego), PKF 1951, nr 10 / Lift attendants in Muranów (additional shooting for Zbigniew Raplewski’s material), PNN 1951, no. 10 (doc., short)

1951 Mecz piłki nożnej CWKS – Unia, PKF 1951, nr 14 / Football match CWKS – Unia, PNN 1951, no. 14 (co-dir., doc., short)

1951 Zabawa na Mariensztacie, PKF 1951, nr 23 / Party in Mariensztat, PNN 1951, no. 23 (co-dir., doc., short)

1951 Miejski szpital położniczy w Warszawie, PKF 1951, nr 23 / City Maternity Hospital in Warsaw, PNN 1951, no. 23 (doc., short)

1951 Zespół Aleksandrowa, VII 1951 / The Alexandrov’s Band, VII 1951 (doc., short)

1951 Rumuński Zespół Pieśni i Tańca, PKF 1951, nr 37 / Romanian Song and Dance Group, PNN 1951, no. 37 (doc., short)

1956 Komeda i jego zespół, PKF 1956, nr 36 / Komeda and His Band, PNN 1956, no. 36 (doc., short)

1959 Wydanie (anty)jubileuszowe, PKF 1959, nr 52 AB, wydanie specjalne z okazji jubileuszu 15-lecia PKF / The (Anti)celebratory Version, PNN 1959, no. 52 AB, special edition on the 15^th anniversary of PNN (doc., short)